Tin giả (fake news) trên không gian mạng là những thông tin sai sự thật được cố ý đăng tải, lan truyền nhằm mục đích không chính đáng, gây hiểu lầm cho người đọc, người xem hoặc những thông tin có một phần sự thật nhưng không hoàn toàn chính xác do không được kiểm chứng, xác minh hoặc bị phóng đại, suy diễn, làm thay đổi bản chất của sự việc, thường xuất hiện dưới dạng tin tức và được lan truyền chủ yếu trên mạng xã hội. Những thông tin này không chỉ ảnh hưởng tới sự phát triển, hình thành nhân cách, đạo đức xã hội; xâm phạm đến danh dự, uy tín, lợi ích kinh tế của cá nhân, tổ chức mà còn gây nên những tác động tiêu cực trong dư luận xã hội, gia tăng tội phạm, gây mất trật tự, an ninh xã hội; làm giảm uy tín của một số cơ quan, tổ chức và giảm lòng tin của nhân dân đối với một bộ phận cán bộ, đảng viên và đối với Đảng, Nhà nước và chế độ xã hội chủ nghĩa.

Khi tham gia vào mạng xã hội, người tiếp cận thông tin nếu không tỉnh táo, sáng suốt thì có thể bị tiêm nhiễm, ảnh hưởng tiêu cực bởi những thông tin giả, xấu, độc. Để tích cực phòng, chống thông tin giả, xấu, độc trên mạng xã hội, người dùng cần trang bị cho mình vốn hiểu biết và những kỹ năng cần thiết.

1. Dấu hiệu nhận diện tin giả

Khi đọc thông tin trên mạng, nếu thấy có những dấu hiệu sau thì rất có thể là tin giả:

- Tiêu đề giật gân, thu hút, nội dung thông tin mới lạ, thường đề cập một vấn đề “nóng” đang được nhiều người quan tâm.

- Thông tin không ghi nguồn hoặc nguồn không rõ ràng.

- Thông tin xuất phát từ những website, tài khoản, kênh nội dung trên mạng xã hội thường xuyên tung tin giả, hoặc từ những trang, tài khoản, kênh không thuộc cơ quan báo chí chính thống hoặc cơ quan nhà nước.

2. Cách xác định tin giả

- Xem xét nguồn tin, kiểm tra tác giả.

Với mỗi thông tin đăng tải trên báo chí hay trên mạng xã hội, cần kiểm chứng xem thông tin chính xác không bằng cách đọc và tìm hiểu nguồn tin đó có được cung cấp bởi người, cơ quan có thẩm quyền, đúng chức năng, được phép phát ngôn cung cấp thông tin hay không.

Cần cảnh giác với thông tin đến từ website không rõ nguồn gốc, không xác thực. Tên miền của trang mạng đăng tải thông tin giả, xấu, độc có thể là những trang mạng có tên miền nước ngoài (.com, .org), nhưng không có đuôi tên miền Việt Nam (.vn). Các đuôi trang .com, .org, .gov (chính phủ), .edu (giáo dục, đào tạo)... thường là những trang truy cập (top-level domain) có thể tin cậy được, tuy nhiên cũng cần phải cẩn trọng khi truy cập nếu có dấu hiệu khả nghi về việc lấy cắp hay thu thập thông tin dữ liệu cá nhân. Trong khi đó, các đuôi top-level domain ít phổ biến như .info, .asia, .vip, .tk, .xyz, v.v. thường có độ tin cậy khá thấp.

Cảnh giác với các thông tin từ các tài khoản/kênh nội dung/nhóm không theo dõi thường xuyên, ít tương tác hoặc ít bạn bè chung. Nếu chủ thể đăng tải thông tin là các nick ảo, nick không chính danh và tổng thể nội dung trang có thái độ nhìn nhận không phù hợp với quan điểm chính thống thì cần loại bỏ...

Đối chiếu với báo chí chính thống để kiểm chứng tin nguồn: Để nhận được những thông tin chính xác, cần tham khảo thêm tin tức trên truyền hình hoặc từ những trang báo uy tín, có nguồn gốc rõ ràng và có thương hiệu hoặc từ các cổng/trang thông tin điện tử chính thức của cơ quan nhà nước. Có thể sử dụng các công cụ tìm kiếm để tìm các bài viết trên các trang mạng chính thống (Thông tin Chính phủ, Báo Nhân Dân...) có nội dung tương tự để đối chiếu hoặc xin tham vấn của các chuyên gia trên từng lĩnh vực.

- Kiểm tra thông tin, hình ảnh minh họa và đường dẫn liên kết.

Tin giả, xấu, độc có thể xuất hiện dưới dạng hình ảnh hoặc bằng cách gắn đường liên kết sai, không liên quan tới nội dung bài viết. Nhiều đối tượng thường tìm cách lồng ghép, chỉnh sửa cho phù hợp với nội dung bài viết. Người dùng mạng xã hội thường có suy nghĩ hình ảnh, nhất là video là minh chứng rõ ràng nhất và tin ngay những thông tin trong hình ảnh đó. Nhưng những hình ảnh có thể bị làm giả, bị cắt ghép, chỉnh sửa tinh vi theo từng dụng ý khác nhau của người đăng tải thông tin. Do đó, cần kiểm tra xem hình ảnh và đường dẫn liên kết có đúng với nội dung bài viết đăng tải cũng như đường dẫn liên kết tới trang có nguồn gốc rõ ràng, uy tín hay không. Có thể kiểm tra xem ảnh có tồn tại trên không gian mạng, và có đúng với nội dung hay không thông qua tính năng “Search Google for image".

Dấu hiệu cảnh báo về tin giả khi phát hiện đường dẫn tới website giả mạo trông gần giống với địa chỉ đường dẫn của một website chính thống. Các đường dẫn này có dấu hiệu như: lỗi chính tả, sai khác (lấy đường dẫn khác, nhưng tên website giống hệt), thiếu hoặc thừa một vài ký tự, hoặc thay thế một vài ký tự bằng ký tự khác gần giống (như “1” thay bằng “1”).

- Kiểm tra thời gian.

Những bài viết đăng tải tin giả, xấu, độc thường được biên soạn và định dạng mốc thời gian không trùng với thực tế, do đó, cần xem kỹ các mốc thời gian, sự kiện có trong nội dung tin và thời gian đăng tải. Người dùng cần cảnh giác với những tin tức cũ, được đăng lại vì chưa chắc nội dung này có liên quan tới sự việc hiện tại.

- Đọc toàn bộ nội dung, tìm những điểm nghi ngờ, mâu thuẫn.

Tin giả, xấu, độc đa phần được xây dựng dựa trên một sự kiện, câu chuyện, tình tiết có thực nhưng được làm giả ở những nội dung mấu chốt và có tiêu đề “giật gân”, viết in hoa kèm dấu ký tự mang tính chất khẳng định nhằm hấp dẫn, thu hút sự chú ý của người đọc. Người đọc cần xem kỹ nội dung thông tin đó là tin tức thật, hay chỉ là câu chuyện phiếm, trò đùa của người đăng. Giới hạn phân định giữa tin giả, thông tin bịa đặt và lời nói đùa, câu chuyện chế hài hước mang tính giải trí là rất mơ hồ. Những thông tin trong bài viết có nêu rõ tên nhân vật, địa phương, thời gian cụ thể,... hay không. Với những tin chung chung, không rõ tên nhân vật, địa danh... cụ thể, người đọc cần thận trọng khi tiếp nhận.

Bên cạnh việc xem xét nội dung, cần xem xét nguồn tin, kiểm tra tác giả, xem những tin tức, hình ảnh đó khởi nguồn thế nào, ai phát ra, liệu có đủ khả năng tin cậy?

Thông tin giả, xấu, độc được nhận diện ở các yếu tố: mục đích, ý nghĩa, nội dung... Về mục đích: Chống phá chế độ xã hội chủ nghĩa, ảnh hưởng tiêu cực đến nhận thức, thái độ, lối sống của người tiếp xúc với thông tin, gây hoang mang, dao động, hoài nghi vào sự lãnh đạo của Đảng, vào con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Về nội dung: Thông tin xấu, độc thường lẫn lộn giữa thật và giả, thường là trà trộn một phần thông tin đúng với thông tin sai lầm, bịa đặt, xuyên tạc... Để xác định được xem thông tin mà mình tiếp cận là giả hay thật, đúng hay sai, tốt hay xấu, chúng ta cần tiếp cận nhiều với các thông tin chính thống.

Trước những tin tức mang ý nghĩa tiêu cực đó, cần phải suy xét thận trọng, tránh việc ấn like hay chia sẻ, bình luận tạo hiệu ứng lan truyền tin giả, độc hại. Việc nắm rõ các quy định của Luật an ninh mạng là một yêu cầu bắt buộc giúp người sử dụng tránh những hành vi vi phạm có khi chỉ là vô tình nhưng gây ảnh hưởng tiêu cực cho bản thân và xã hội.

- Đối chiếu với thông tin trên báo chí chính thống hoặc tham khảo ý kiến chuyên gia, các cơ quan chức năng.

Khi nhận thấy nguồn tin không đáng tin cậy, có thể tham khảo các tin, bài có nội dung tương tự trên các trang chính thống, uy tín để đối chiếu. Nếu thông tin khó kiểm chứng, có thể hỏi ý kiến của các chuyên gia liên quan đến lĩnh vực đó hoặc những người có kinh nghiệm trong việc xác thực tin giả, tin sai sự thật trên không gian mạng. Trường hợp phát hiện thông tin có dấu hiệu vi phạm pháp luật, cần báo ngay cho các cơ quan chức năng để có biện pháp xử lý.